Në vitet ’60 në Universitetin e Stanford-it, psikologu Walter Mischel zhvilloi një eksperiment që do të bëhej ndër më të njohurit në historinë e psikologjisë: eksperimenti i marshmallow-it. Një fëmijë vendosej përballë një ëmbëlsire të dëshiruar, zakonisht një marshmallow, dhe i shpjegohej zgjedhja: ta hante vetëm një menjëherë, ose të priste pesëmbëdhjetë minuta e të shpërblehej me dy. Eksperimenti u interpretua si një matje e aftësisë për të vonuar kënaqësinë e momentit për një përfitim më të madh të mëvonshëm (delayed gratification), pra, e asaj vetëpërmbajtjeje që besohej të ishte e lidhur ngushtë me suksesin e mëvonshëm në jetë. Fëmijët që prisnin, kishin nota më të larta, karriera më të qëndrueshme dhe marrëdhënie më të shëndetshme.
Por pas dekadash, ky interpretim u rivlerësua. Studiues të tjerë vunë në dukje se nuk ishte thjesht çështje “karakteri” apo “forcë vullneti”. Kushtet socioekonomike kishin një rol vendimtar. Një fëmijë nga një familje e pasur, ku premtimet mbahen dhe ku e nesërmja është e sigurt, ka arsye të besojë dhe të ndihet i sigurt se marshmallow-i i dytë do të vijë. Por një fëmijë nga një mjedis i varfër, ku premtimet shpesh shkelen nga mungesa dhe pamundësia, vepron “racionalisht” duke marrë menjëherë atë që i ofrohet. Në këtë kuptim, mospritja nuk është dobësi, por logjikë mbijetese.
Nëse këtë eksperiment do ta projektonim jo mbi fëmijë, por mbi shoqërinë në tërësi, tabloja do të bëhej edhe më tronditëse. Ç’do të ndodhte sikur marshmallow-in ta vendosnim mbi banakun e një hoteli që sapo ka hapur dyert, mbi arkën e një dyqani të ri, mbi zyrën e një partie që sapo ka ardhur në pushtet? Pothuaj gjithmonë, “ëmbëlsira” do të konsumohej menjëherë. Sepse e shkuara jonë na ka mësuar se e nesërmja është e pasigurt.
Një tregtar që rrit çmimet e ditës së parë; një hotelier që ngutet të marrë fitimin maksimal nga turisti i parë; një parti që shpërndan poste e pasuri menjëherë, nga frika se nuk do të zgjasë katër vite ose më shumë, të gjitha këto janë versione për rritur të marshmallow-it. Jo sepse nuk ka vetëkontroll, por sepse nuk ka besim. Për ta, marshmallow-i i dytë është një fantazmë.
Me sa duket, historia e varfërisë dhe e pasigurive shekullore e ka rrënjosur këtë mendësi në kujtesën tonë kolektive. Perandori e pushtues kaluan mbi ne, shteti ynë u rrëzua e u ngrit si kalatë prej rëre, premtimet e mëdha u shndërruan në zhgënjime. Prandaj, e parë në sferën e historisë, mospritja nuk duket si dobësi, por si një zgjedhje e diktuar nga kujtesa: më mirë një marshmallow tani, sesa një hiç nesër.
Ky eksperiment, përtej metaforës, na jep një mësim të qartë. Eksperimenti i marshmallow-it, në leximin modern, nuk është vetëm një test mbi karakterin individual, por edhe mbi strukturën e besimit. Njerëzit në një shoqëri mësojnë të “presin” vetëm kur fitojnë besimin se premtimet mbahen. Nëse sistemi institucional është i qëndrueshëm, nëse kontratat respektohen, nëse shteti dhe tregu ofrojnë siguri, individët dhe grupet janë të gatshëm të zgjedhin marshmallow-in e dytë. Në të kundërt, marshmallow-i i parë do të vazhdojë të hahet menjëherë, në dyqane, në hotele, në agjenci shtetërore, në politikë.
Dhe këtu ndeshim një problem në formën e një paradoksi. Sepse për njerëzit e kësaj shoqërie, pritja për forcimin e institucioneve, për ndërtimin e një kulture politike dhe ekonomike të qëndrueshme (ndërkohë që e kufizojnë veten nga marshmallow-i i parë), është vetë një pritje marshmallow-esh. Është si të rishfaqet i njëjti eksperiment, por kësaj here jo në një dhomë në Stanford, por në hapësirën e gjerë të kombit: njerëzit shohin përpara tyre premtimin e shpërblimit të dytë, por nuk janë të bindur se ai do të vijë ndonjëhere. Në vend të pesëmbëdhjetë minutave, koha matet me dekada.
Këtu qëndron paradoksi: pa “pritje”, sistemi nuk forcohet kurrë, por pa besim, pritja është e pamundur. Dhe kështu, qytetari përballet me dilemën e fëmijës së eksperimentit: të marrë marshmallow-in e sotëm, me gjithë pasigurinë e nesërme, apo të veprojë si për një të ardhme më të drejtë e më të qëndrueshme, që ngjan gjithnjë si një shpërblim i largët.
