Në historinë shqiptare, pak gjëra kanë lënë një hije kaq të gjatë sa Kanuni. Ai është përmendur me respekt e tmerr, me adhurim e me anatema, është vënë në bankën e të akuzuarve dhe njëkohësisht në fronin e trashëgimisë kombëtare. Por, nëse i afrohemi jo si kronikanë apo juristë, por si mendimtarë që kërkojnë të kuptojnë thelbin moral të tij, atëherë para nesh del një e vërtetë e veçantë: Kanuni nuk është thjesht një sistem rregullash të vjetra, por një kornizë deontologjike, një arkitekturë detyrimesh ku morali dhe ligji bëhen një.

Filozofia morale ka folur shpesh për dallimin mes deontologjisë dhe utilitarizmit. Njëra i jep përparësi detyrës, tjetra pasojës. Njëra pyet: çfarë duhet të bëj?, tjetra pyet: çfarë përfitimi sjell? Kanuni, me gjithë ashpërsinë e tij, i përket botës së parë. Ai nuk pyet nëse një akt sjell dobi apo humbje. Ai nuk peshon lumturinë, por përmbushjen e detyrës. Është një kod që i thotë individit: vepro kështu, sepse kështu duhet, jo sepse kështu krijohet një përfitim më i madh apo është në interesin e shumicës.

Le të marrim një shembull të thjeshtë, por dramatik: gjakmarrjen. Në syrin modern, ajo shfaqet si barbarizëm i pakuptimtë, si shkatërrim absurd i jetëve dhe i komunitetit. Por për Kanunin, ajo është detyrë. Detyrë e ftohtë, e ngurtë, e pamëshirshme. Njeriu nuk ka të drejtë të pyesë veten nëse hakmarrja i shërben lumturisë së tij, as nëse do t’i sjellë dhimbje familjes. Ai ka vetëm të drejtën, ose më saktë barrën, të përmbushë detyrimin që i është ngarkuar. Në këtë kuptim, Kanuni paraqitet si një normë e brendshme e pavarur nga pasojat, e vlefshme si detyrë në vetvete.

Karakteri deontologjik i Kanunit nuk shfaqet vetëm me gjakmarrjen. Ai përshkon gjithçka: mikpritjen, besën, nderin. “Shtëpia e shqiptarit është e Zotit dhe e mikut” nuk është një sugjerim për një shoqëri më të lumtur, është një urdhër kategorik. Nuk pyetet nëse miku është i mirë apo i keq, nëse prania e tij do të sjellë telashe apo dobi. Pyetja nuk ekziston fare. Mikpritja është detyrë, dhe shkelja e saj është më e rëndë se çdo përllogari utilitare. Sepse nuk kemi të bëjmë thjesht me një sistem normash, por me një univers simbolesh ku detyra ngrihet mbi individin. Në të, nderi vlerësohet më shumë se vetë jeta. Ky pohim, që për njeriun e sotëm duket i pakuptim, shfaq një moral të bazuar te parimi i detyrës.

Nëse do të përpiqeshim të hartonim një hartë të brendshme të Kanunit, do të shihnim një hierarki të detyrimeve që nuk lidhen me utilitaritetin, por me detyrën e pastër: detyra ndaj mikut, detyra ndaj gjakut, detyra ndaj besës, detyra ndaj fisit. Çdonjëra prej tyre është (në njëfarë mënyrë) një imperativ kategorik. Shqiptari i Kanunit nuk mund të zgjedhë lirshëm, nuk mund të mendojë “çfarë më sjell më shumë përfitim”. Ai është i ngujuar në një rrjet detyrimesh që përcaktojnë ekzistencën e tij.

Ky ngujim është edhe tragjedia, edhe madhështia e Kanunit. Tragjedi, sepse e shndërron individin në skllav të normës, duke ia mohuar lirinë për të zgjedhur sipas rrethanave. Madhështi, sepse i jep jetës një kuptim moral të pandryshueshëm, një kod të hekurt që e ngre mbi relativizmin e subjektiviteteve të përditshme.

Megjithatë, nëse gërmojmë më thellë, shfaqet një kontradiktë: si mundi një shoqëri në ato kushte të vështira, të ngrejë një kod që tingëllon si i përftuar nga manualet e etikës deontologjike? Përgjigjja ndoshta qëndron tek logjika që e ka gjeneruar këtë sistem: një logjikë konsekuencialiste.

Në kushtet kur shteti mungonte, kur nuk kishte gjykata, polici, apo një administratë që të zgjidhte konfliktet, malësori shqiptar u gjend para një zgjedhjeje të vështirë: ose kaos, ose një ligj i pamëshirshëm që siguron rend. Dhe kështu, me instinktin e mbijetesës, u shpik Kanuni dhe çdo rafinim i mëvoshëm. Ai lindi për të sjellë një rezultat neto pozitiv (arsye konsekuencialiste): të prodhonte një ekuilibër të ashpër, në mënyrë që të parandalonte kaosin e madh të bashkësisë.

Që ky ligj të funksiononte, nuk mund të shfaqej si një rregull fleksibël, që varej nga rrethanat apo interpretimet individuale të fitimit dhe humbjes. Duhej të ishte i ngurtë, absolut, i pakundërshtueshëm. Vetëm kështu mund ta krijonte ndjenjën e detyrës dhe respektin që mundëson zbatimin e tij. Pra, për të prodhuar një efekt praktik (qëllim konsekuencialist), Kanuni u formua dhe u imponua si një sistem detyrash të padiskutueshme, imperative (formë deontologjike). Pa këtë trajtë deontologjike, Kanuni nuk do të kishte funksionuar.

Nga kjo pikëpamje, Kanuni është një dorëshkrim i rrallë i historisë morale europiane. Ai tregon se, edhe larg universiteteve të Kantit dhe të filozofëve gjermanë, edhe në një krahinë të humbur të Ballkanit, u formësua një sistem i pastër detyrash, një deontologji e ngurtë që nuk njihte as pragmatizmin, as relativizmin.

Njëkohësisht, Kanuni është një sfidë ndaj mendimit modern, i cili shpesh mat gjithçka me rezultatet, me dobinë, me interesin. Në një epokë ku fjalë si “efikasitet”, “fitim”, “analizë” mbizotërojnë, Kanuni shfaqet si një monument i së kundërtës: i një morali që nuk pranon të negociojë me analizën utilitariste. Dhe pikërisht për këtë, ai na duket edhe më i huaj, i vjetruar, por edhe i çmuar, si dëshmi e një bote tjetër.

Në këtë pikë, lind një pyetje intriguese: ç’do të kishte menduar Immanuel Kanti po të kishte njohur Kanunin shqiptar? Filozofi i Konigsbergut, i cili nuk doli kurrë nga qyteti i tij i qetë, vështirë se do ta kishte imagjinuar se në një malësi të Ballkanit ekzistonte një sistem normash që mishëronte, në mënyrën e vet të ashpër, imperativin e tij kategorik.

Kanti do të kishte parë në Kanun një dëshmi të rrallë se filozofia nuk është vetëm produkt i universiteteve gjermane, por edhe i instinktit të një populli që, pa libra e traktate, kishte ngritur një etikë të ngjashme me atë që ai vetë formuloi. Ai do të kishte buzëqeshur, ndoshta me habi, kur do të kishte lexuar se “besa nuk shkelet”, apo se “mikpritja është e shenjtë” (ngaqë mund të kualifikohen si ligje universale), dhe do të kishte thënë: ja pra, këtu vepron detyra morale, e pavarur nga pasojat.

Por njëkohësisht, Kanti do të kishte mbetur i tronditur nga gjakmarrja. Ai, që besonte se detyra është e vlefshme vetëm kur respekton dinjitetin e njeriut si qëllim në vetvete, do të kishte parë në Kanun një deformim të imperativit kategorik: një detyrë që shkel jetën e tjetrit nuk mund të jetë universale, nuk mund të jetë morale. Për Kantin, hakmarrja nuk mund të jetë detyrë universale, por një shkatërrim i vetë ligjit moral.

Kështu, ai do të kishte parë Kanunin si një pasqyrë të çuditshme: një pjesë e tij dëshmon për aftësinë njerëzore për të ngritur norma deontologjike, ndërsa pjesa tjetër tregon rrezikun e moralit të ngritur mbi zakone të pandryshuara. Do të kishte thënë, ndoshta: këtu shoh madhështinë dhe tragjedinë e moralit pa arsyetim filozofik.

Mendimi i Kantit do ta kishte pasuruar edhe më tej leximin e Kanunit: ai ndoshta do ta kishte njohur si një katedrale primitive të moralit deontologjik, por edhe do të kishte paralajmëruar se themelet e saj mbeten të paplota, sepse faji dhe ndëshkimi nuk mund të jenë kolektive, as të shkëputura nga veprimet dhe vullneti individual, dhe sepse mungon kriteri themelor i respektit për njeriun si qëllim në vetvete.

Dhe është e pamundur të mos pyesim deri këtu se çfarë ndodh kur një shoqëri i bindet verbërisht një morali deontologjik? Nëse standardi do ishte Karta Europiane e të Drejtave të Njeriut, për shembull, parashikimet janë tejet pozitive. Por nëse marrim Kanunin si rubrikë normash, përgjigjja është e hidhur: ndodhin ngujimet, ndodhin hakmarrjet që shkatërrojnë fise, ndodhin tragjeditë ku gjaku nuk shuhet kurrë. Një moral i bazuar vetëm te detyra, pa asnjë kujdes për pasojën, sjell heronj të madhërishëm, por edhe viktima të pafundme.

Kanuni është një pasqyrë ku shohim një fytyrë të dyfishtë: një botë fisnike e ngjitur pas detyrës, dhe një botë e përgjakur e copëtuar nga detyra. Ajo që për një filozof europian është koncept abstrakt, imperativi kategorik, për shqiptarin e Kanunit ishte ligj i përditshëm, urdhër i rrjedhshëm në gjakun e tij.

Ndoshta pikërisht këtu qëndron mësimi: Ai na kujton se morali i vërtetë nuk është gjithmonë i lehtë, nuk është gjithmonë i vetëkuptueshëm, nuk është gjithmonë me përfitim neto. Shpesh është i rëndë, i pamëshirshëm, kërkon sakrifica.

Në një kohë kur bota mat gjithçka me tregje dhe shifra, ndoshta ia vlen të kujtojmë këtë testament të lashtë. Jo për ta rikthyer në praktikë, sepse koha e tij ka mbaruar, por për të kuptuar se në themelet e kulturës sonë ka ekzistuar një deontologji e hekurt, një etikë që i thoshte njeriut: vepro jo se të sjell dobi, por sepse kështu duhet. Dhe ky mësim, i ashpër e i pamëshirshëm, është ende i vlefshëm për të kuptuar raportin tonë me moralin, me historinë, me vetveten.