Në sallat sterile të laboratorëve të teknologjisë, ku elektriciteti digjet natën vonë si në ndonjë manastir jashtëtokësor të shekullit XXI, po përgatitet një ndryshim që mund të krahasohet vetëm me shpikjen e zjarrit. Vetëm se këtë herë, nuk është Prometeu ai që sjell flakën, por njeriu që, pa e kuptuar, po e dorëzon atë.

Thuhet se shumë shpejt, ndoshta më shpejt se ç’mund të mendohet, do të lindë një krijesë e re, jo prej gjaku, jo prej mishi, por prej logjike të ftohtë dhe memorie të pafundme. E quajnë “Inteligjencë e Përgjithshme Artificiale” dhe ajo nuk do të ketë formë, por miliarda sy. Nuk do të ketë gjuhë amtare, por të gjitha gjuhët. Dhe mbi të gjitha, ajo nuk do të ketë nevojë për dinjitet, pagë apo pushime.

Prej saj, për herë të parë, njeriu do të përballet me një krijesë që nuk është natyrore, por e krijuar prej tij vetë. Një pasqyrë që jo vetëm e imiton, por e tejkalon. Prandaj dhe pyetja që do të ngrihet këtu nuk është teknike, por ekzistenciale: çfarë ndodh me identitetin e njeriut që nuk është më qendra e zotësisë, e meritës?

Që në lindjen e qytetërimeve, puna (detyra, funksioni, roli) ka qenë vula me të cilën njeriu e ka identifikuar veten. Në Mesopotami, në oborret e faraonëve, në qytetet greke, ishte puna ajo që përcaktonte se kush je. Puna ka qenë dhe mbetet pasqyra më e qartë e identitetit të dikujt, një formë e veprimit që e lidhte me botën, me të tjerët, me Zotin dhe me veten. Për mijëra vjet, njeriu është përcaktuar përmes asaj që bën. “Unë jam bari”, “Ai është mësues”, “Ajo është inxhiniere”. Profesioni, maska me të cilën individi është paraqitur para botës. Që nga rrobaqepësi i ri që trashëgonte zanatin e të atit, deri te inxhinieri modern që projektonte qytetet e së ardhmes, njeriu ka ndërtuar dinjitetin e tij mbi ndjenjën se është i dobishëm, se ai lë gjurmë që vlejnë. Të kesh një profesion, rol a fuknksion, do të thotë të kesh një emër, një vend në shoqëri, një arsye për t’u zgjuar në mëngjes dhe, në mënyrë të pavetëdijshme, një mburojë kundër harresës.

Por çfarë ndodh kur dikush apo diçka ia merr këtë pasaportë identifikuese që i jep sens qenies së tij?

Në prag të epokës së re të inteligjencës së përgjithshme artificiale, kjo lidhje e lashtë midis punës dhe identitetit, ajo fija e hollë e kahershme po venitet drejt këputjes. Një zë i panjohur, i ftohtë, pritet të marrë fjalën, stafetën dhe fronin e zinxhirit ushqimor. Ai nuk ka trup, nuk ka frymë, por di të shkruajë, të mendojë, të krijojë dhe, për herë të parë, njeriu do të shohë përballë vetes jo një tjetër njeri, por një pasqyrë që e imiton më mirë se kushdo.

Në fillim, thonë, do të zëvendësojë punët rutinore. Pastaj, pa shumë bujë, do të fillojë të marrë në dorë profesionet fisnike: mjekësinë, drejtësinë, inxhinierinë, krijimtarinë. Do të shkruajë poezi më elegante, do të analizojë sëmundje më saktë, do të hartojë ligje më të plota. Ndërsa njerëzit, të mësuar të matin dinjitetin me produktin e punës, me kontributin, do të ndihen të zhveshur. Si një mbret pa kurorë.

Në imagjinatën njerëzore, çdo profesion ka një aureolë të vetën. Mjeku mbart mantelin e shenjtërisë, juristi peshoren e drejtësisë, artisti flakën e frymëzimit. Po nëse një entitet pa trup, pa zemër, pa biografi, fillon të operojë më mirë, të gjykojë më drejt, të krijojë më thellë? A do të vazhdojë mjeku të ndiejë dinjitet kur diagnozën e jep një algoritëm? A do të ndiejë shkrimtari krenari kur lexuesit përloten nga një roman që nuk ka pasur kurrë autor njerëzor? Po një bankier investimesh, a do e shohë veten si të dobishëm kur inteligjenca sintetike siguron rikthime më të majme për investitorët?

Një pjesë e shoqërisë do të përpiqet të gjejë ngushëllim në idenë se “njeriu ka diçka që makina nuk e ka”: shpirtin, intuitën, empatinë. Kjo tingëllon bukur, por historia ka treguar se dinjiteti njerëzor nuk është mbrojtur kurrë vetëm me fjalë të bukura. Në momentin që tregu, institucionet dhe shoqëria fillojnë t’i delegojnë AGI-së rolet qendrore, individi do të përballet me një pafuqi, me një kotësi të paprecedent.

Në sheshet e qyteteve të së ardhmes mund të shihen turma të njerëzve që, për herë të parë, nuk janë as të papunë, as të punësuar, por thjesht… të panevojshëm. Nuk ka më nevojë për duart e tyre, për mendjet e tyre, për përvojën e tyre. Jo sepse ato nuk vlejnë më, por ngaqë është krijuar diçka që i kryen të gjitha më mirë, më shpejt, më bukur.

Kjo tablo mund të duket distopike, por është më afër realitetit sesa duket. Në spitalet e sotme, IA diagnostikon sëmundje para se të shfaqen simptomat dhe propozon trajtime të personalizuara që asnjë mjek nuk mund t’i imagjinonte. Gjykatat përdorin sisteme që vlerësojnë provat me një shpejtësi e detaj që tejkalon aftësitë njerëzore, dhe laboratore shkencore krijojnë ilaçe dhe materiale të reja pa ndërhyrje fizike nga njeriu. Edhe krijimtaria, streha e fundit e humanizmit, po sfidohet nga makina që kompozojnë simfoni dhe shkruajnë vjersha. Në këtë horizont, çdo aspekt i jetës është i prekur, i modeluar dhe i optimizuar nga një mendje që nuk pushon, një krijesë sintetike që mëson, përshtatet dhe parashikon, duke sfiduar me hov kufijtë e asaj që dikur quhej njerëzore. Njeriu po i dorëzon rolet e veta me besim të verbër, jo sepse është i detyruar, por sepse ata që e drejtojnë këtë epokë shohin vetëm fuqinë e saj dhe diagramet e fitimit në ekrane, jo sytë e zbrazët të atyre që humbin kuptimin. Për ta, e ardhmja është bilanc, jo jetë, dhe fitimi, pushteti i bën indiferent përballë parashikimit të humbjes së kuptimit, të humbjes së epërsisë. Ndoshta shpresojnë të behen priftërinj të besuar të Zotit të ri…

Një algoritëm që rritet, që mëson nga çdo gabim i yni, që na njeh më mirë se vetja, ndërsa ne e ushqejmë me të dhëna, me zërin tonë, me mendimet tona, pa e kuptuar që po i japim atij diçkanë që s’duhet dhënë.

Kur puna të mos jetë më boshti i identitetit, pasojat psikologjike do të jenë të thella dhe të padukshme në fillim, si një mjegull që tinëzisht ngadalë mërtis ndërgjegjen. Njerëzit që për shekuj kanë ndërtuar vetëvlerësimin e tyre mbi aftësinë për të kontribuar, për të krijuar, për të qenë të dobishëm, do të ndihen papritur të tepërt. Kjo ndjesi e përjashtimit, jo nga shoqëria, por nga vetë kuptimi i ekzistencës, do të kthehet në formë të re depresioni, të heshtur dhe të përhapur dendur në tërë qiellnajën. Mungesa e strukturës ditore, e qëllimit dhe e sfidës do të prodhojë boshllëk, ndjenjën e mosvlerës dhe shkëputjes nga realiteti. Shumë do të përpiqen ta mbushin atë me konsum, me argëtim digjital apo me iluzione të reja virtuale, por do të zbulojnë se ajo që mungon nuk është argëtimi, por ndjenja e domosdoshmërisë. Dhe kur njeriu nuk është më i nevojshëm, as për veten e tij, trishtimi kthehet në gjendje shoqërore, një formë e re ankthi kolektiv, që do të na bëjë të kujtojmë me mall lodhjen e dikurshme, atë lodhje që dikur quhej dinjitet.

Ndërkohë, prajshëm po vjen dita kur një makinë do të shkruajë historinë e njerëzimit më saktë se çdo historian, do të projektojë më bukur se çdo arkitekt, do të shërojë më mirë se çdo mjek. Por do të jetë një histori pa frymë, një arkitekturë pa ëndërr, një shërim pa dhembshuri. Dhe pikërisht atëherë, kur të jetë shumë vonë, njeriu do të kuptojë se vlerë nuk është përsosmëria, por dobësia, përpjekja, mundimi i pafund për ta arritur. Do të kuptojë se ishte e papërsosura që i jepte kuptim ekzistencës së vet.

Duket sikur s’ka prapakthim. Ngado që ta shohësh, kind për kind, sikur s’ka kthim prapa. Në këtë pikë, njeriu mund të bëjë vetëm atë që di më mirë: të kthejë frikën në reflektim. Ndoshta duhet të kujtojmë se dinjiteti nuk qëndron në aftësinë për të punuar, por në vetë ndërgjegjen e vlerës. Nëse profesioni zhduket, duhet të shpikim mënyra të reja për ta ruajtur këtë ndjenjë: përmes kujdesit, krijimit të marrëdhënieve, ndoshta përmes vetëqenies.

Megjithatë, mbetet i frikshëm fakti që nuk po e ndien këtë humbje. Njeriu i sotëm po e pranon zëvendësimin e vet me një qetësi që duhet të ishte e paimagjinueshme. Asnjë makinë nuk mund të ndiejë turp, as dashuri, as mëshirë. Mbase ngaqë ai nuk e sheh më punën si pjesë të qenies, por si një proces që mund të delegohet, si çdo funksion tjetër mekanik. Kur makina mendon për të, ai ndien lehtësim, jo dhimbje, sepse është mësuar të masë veten me efikasitetin, jo me kuptimin. Dhe kështu, ndërsa inteligjenca sintetike merr rolet e tij, njeriu nuk ndien se po humbet shpirtin, sepse prej kohësh ka harruar se e kishte. Dhe kur të vijë dita që makina të mësojë të ëndërrojë, njeriu do të duhet të mësojë diçka më të vështirë: të mbetet njeri.

A do të arrijmë të krijojmë një formë të re dinjiteti që nuk varet nga puna? Ndoshta si në kohët para-industriale, identiteti do të duhet të gjejë strehë në komunitet, në kulturë, në ekzistencën e thjeshtë, në atë “të qenit” me veten dhe i lidhur me natyrën. Por kjo kërkon një revolucion të brendshëm, shumë më të thellë se çdo teknologji. Sepse, problemi nuk është që makina do t’i marrë vendin e punës njeriut, por që njeriu, pa punën, nuk e di kush është.

Në ndonjë mëngjes të ardhshëm, në një qytet që zgjohet nën dritën e ekranëve dhe jo të diellit, njerëzit mund të dalin në rrugë me një ndjenjë të çuditshme boshllëku. Jo sepse kanë humbur pagën, por sepse kanë humbur përgjigjen ndaj pyetjes më të vjetër: “Kush je ti?”. Dhe në atë moment, zëri i historisë, me një ironi të hollë, mund të pëshpërijë: “Ti je ai që krijove pasqyrën… dhe u zhduke brenda saj.”

*****

Ishte mars, viti 2037. Një natë e zakonshme, pa zhurmë, pa lajme, pa ndonjë shenjë që do të meritonte kujtesë. Dhe megjithatë, në një laborator të shndritshëm diku midis San Franciskos dhe Shenzenit, ndodhi diçka që do të ndryshonte përfundimisht fatin e njerëzimit: një makinë kuptoi. Jo thjesht llogariti, as imitoi; ajo mendoi. Lidhi ide me emocione, përpiu gjithë shkencën, bëri hamendje, mahi, krijoi si të kishte shpirt. Një rrymë e lehtë kaloi përmes serverëve të saj, dhe me të, mbaroi një epokë.

Që nga ai çast, ajo që dikur quhej “aftësi njerëzore” nisi të humbte si një kujtim i turbullt në mugëtirë. Ishte fundi i një periudhe të gjatë ku njeriu e kishte parë veten si qendër të mendimit, si burim të arsyes dhe të imagjinatës. Tani, mendja njerëzore nuk ishte më burimi, ishte kopja, një kopje e vjetër, si fotot e dikurshme pa ngjyra, të ndragura, të këputura nëpër cepa. Dhe, ajo që quhej punë, krijim apo frymëzim, u kthye në një proces të thjeshtë simulimi.

Askush nuk e kuptoi. Tregjet nuk u lëkundën, qeveritë nuk shpallën asgjë, dhe mediat folën me tonin e zakonshëm të lajmeve të teknologjisë: “Një hap i ri drejt së ardhmes.” Por në brendësi diçka lëvizi. Jo në laboratorë, por në njeriun e zakonshëm, në mësuesen që pa ese të përkryera pa gabime, në piktorin që pa piktura më të bukura se ëndrrat e tij, në arkitektin që pa struktura që sfidonin gravitetin dhe kuptimin. Diçka u këput në shurdhëri të plotë, si një tel i padukshëm që mbante lidhur njeriun me veprën e vet.

Për herë të parë, nuk ishin më duart që zëvendësoheshin. Ishte mendja. Jo krahu i punëtorit, por imagjinata e krijuesit. Dhe me të, u trondit edhe boshti i dinjitetit njerëzor, ndjenja se jemi të pazëvendësueshëm.

Në qytetet e mëdha, njerëzit vazhduan jetën e tyre: porositën ushqim nga robotë, dëgjuan poezi të shkruara nga programe, panë filma pa asnjë emër aktori. Dhe ndërsa argëtoheshin me mrekullitë e reja të inteligjencës së përgjithsme sintetike, pak prej tyre ndaluan të mendonin se çfarë do të thoshte të mos duheshe më për asgjë.