Në kryeqytetin shqiptar, ku rrugët ngushtohen nën presionin e automjeteve dhe trotuaret ngrihen dhe ulen pa një rregull të dukshëm, një studiues i huaj kishte ardhur për të shkruar një libër mbi zakonet e popullit. Ai nuk kërkonte mistere të fshehura humbësirave, nuk kishte nevojë të ngjitej në male të thepisura apo të hynte në fshatra të harruar. Do të rrinte pak ditë në qendër të kryeqytetit dhe të shikonte lumin e jetës së vendasve të kalonte përpara syve të tij. Një libër i tërë do të shkruhej mbi: mungesën e konsideratës për tjetrin, tiparin më dallues i qytetarit shqiptar. Dhe shenjat e para nuk vonuan të shfaqeshin, sikur qyteti vetë, i paduruar, të donte t’ia ofronte shembujt që në mundësinë e parë.

Një burrë, me një kostum të shtrenjtë apo ndoshta një komplet sportiv unikolor, nget makinën e tij drejt një lokali. Ai nuk e sheh aspak të arsyeshme të parkojë diku më tej dhe të bëjë dy hapa më këmbë. Jo, ai duhet të ndalet fiks para derës, dhe nëse me këtë parkim dysh bllokon tre makina të parkura rregullisht. Kjo është thjesht fatkeqësi e atyre të tjerëve. “Do të presin” mendon ai, nuk është fundi i botës, vetëm një kafe. Por kafeja, siç dihet, në Shqipëri nuk pihet kurrë për pesë minuta. Studiuesit iu duk sikur makinat e bllokuara ishin vetëm për dekorimin e skenës, të vendosura aty për ta bërë protagonistin e momentit të ndihet më i rëndësishëm, më i fuqishëm. Studiuesi shënoi me shkurtime: Për një kafe shpall superioritetin mbi kohën dhe nervat e të tjerëve. Një akt i vogël shfaq fuqinë individuale mbi komunitetin.

Një tjetër, duke ngarë makinën në një rrugë të ngushtë, ndjen papritur djegie të hundëve. Ai ndalet aty ku e kap dëshira për cigare, para një dyqani të vogël, duke bllokuar gjithë qarkullimin e automjeteve në atë rrugë. Makina e tij bëhet pengesë e pashmangshme, ndërsa të tjerët pas tij presin, lëshojnë borinë dhe thërrasin mallkime të gjata me vargje të pasura në epitete. Ai nuk reagon. Në dorë ka një paketë “Marlboro” të zezë, dhe kjo, është fitorja e tij e vogël. Nuk mungoi as qesja e sapohapur e paketës mbi trotuar, fare pranë makinës dhe era që s’e linte në një vend.

Nuk është thjesht blerje, mendonte studiuesi. Është një shpallje publike: “Unë jam këtu, unë ekzistoj, dhe ju të gjithë do të duroni për hirin e kësaj pakete cigare.” Mesa duket, ky gjest, në vështrim të parë i papërfillshëm, përmban brenda tij një filozofi të tërë jetese. Nuk ka rëndësi sa njerëz presin, sa nerva acarohen, për sa minuta vonohet një nënë që nxiton të çojë fëmijën në shkollë. Rëndësi ka vetëm dëshira individuale e çastit.

Pastaj studiuesi pa radhët. Qoftë në postë, bankë, spital apo supermarket. I huaji kuptoi se radha është gjithmonë një sfidë heroike. E pa radhën si një garë që fitohet me manovra, jo si një rregull elementar. Dikush afrohet ngadalë, sikur të ishte një hajdut i stërvitur dhe, në momentin më të papritur, futet para atyre që kanë pritur me minuta të tëra. “Vetëm një pyetje kam” thotë ai. Por pyetja kthehet në transaksion, transaksioni në bisedë dhe biseda në një histori të pafund.

Ora dymbëdhjetë e natës. Një burrë që ka arsye të panumërta për të festuar: ditëlindjen e djalit, rikthimin nga emigracioni, fitoren e ekipit të zemrës apo thjesht faktin që i erdhi ndër mend, del në ballkon. Ai ndez fishekzjarrët dhe i lëshon në qiellin e errët. Ushtima të fuqishme si topa artilerie zgjojnë fëmijët, nënat, të moshuarit dhe gjithë lagjen. Qentë ulërijnë, dritaret dridhen dhe zemrat rrahin nga frika. Autori, me cigaren në buzë, buzëqesh i lumtur: “Të paktën u gëzova unë.” Banorët e tjerë, të zgjuar nga gjumi, të hutuar shohin njëri-tjetrin në errësirë.

Një grahës automjeti, i ndërgjegjshëm për higjienën e vet personale, por aspak për higjienën publike, në makinën e tij të pastruar deri në shkëlqim. Brenda mbretëron rendi i luksit: tapiceria, lëkurë, qelibar e pastër. Xhamat, kristal i zi shndritës, dhe një aromë parfumi që të mbyt. Por, sapo mbaron një kanaçe freskuese, ai hap xhamin e makinës dhe e hedh jashtë, me një lëvizje mjeshtërore, që mund të arrihet vetëm falë një praktike të gjatë dhe sistematike. “Ajo që ka rëndësi është që makina ime është e pastër,” thotë me ftohtësi grahësi, tek sheh veten te pasqyra qendrore. Rruga, ndërkohë, një varrezë e aluminit dhe plastikës. Asnjë shqetësim, asnjë pendesë. Rruga nuk është e tij. Rruga është e shtetit. Dhe shteti është gjithmonë diku gjetkë.

I huaji vuri re se edhe kur presin semaforin, të gjithë duan të jenë në vijën e parë. Nuk ka rëndësi sa veta janë, sa hapësirë ka, ata rreshtohen krah për krah, sikur vetë fitorja dhe një çmim tepër i lakmuar të qëndronte tek trotuari kundruall.

Ai shikonte dhe shënonte me vëmendje dhe habi, episod pas episodi, njarje pas ngjarjeje. Në dukje, kjo mungesë konsiderate nuk ishte ndonjë gjë e madhe: një parkim para derës së një lokali, një hyrje në radhë me njohje, një muzikë shpërthyese që, pa asnjë kuptim, mbush lokalet e qytetit qysh në paradite. Për studiuesin u bë e qartë. Çdo episod i vogël ishte pjesë e një strukture të madhe, një filozofie jetese që nuk lejonte kompromis me kohën, hapësirën dhe qetësinë e të tjerëve. Nuk ishte nxitim i rastit, as pakujdesi momentale. Ishte një art i vjetër, i trashëguar dhe përpunuar ndër shekuj.

Këto nuk ishin raste të izoluara, ishin pjesë e një mendësie të tërë dhe të trashë, të formuar nga një histori mbijetesë ku çdo familje mendonte vetëm për rrethin e vet, në shtet të dobët që nuk arriti t’i edukoi kurrë qytetarët me ndjenjën e përgjegjësisë për bashkësinë, dhe nga krenaria, kapadaillëku demoniak i individit që nuk pranon kufizim.

Ai mendonte dhe çmeritej. Bente krahasime me qytetin e tij, ku besimi te rregulli ishte i fortë dhe rregulli, i shenjtë. Tek ne mendonte ai, një parkim i parregullt do të shkaktonte reagim, një paketë cigare nuk do të impononte durim kolektiv, një fishekzjarr pa leje do të kishte pasoja të menjëhershme. Ndërsa këtu, individi dhe dëshira e tij e çastit janë më të rëndësishme se çdo normë sociale. Studiuesi shkroi: Ky individualizëm i thellë, i trashëguar nga shekuj, ka krijuar një logjikë të nderë të përditshmërisë.

I huaji e la qytetin me shënime të shumta dhe mendime të qarta dhe pështjelluara njëkohësisht. Tek futej në avion, qeshi me vete: askund tjetër nuk do të gjejë absurditet kaq të pasur dhe njëkohësisht kaq qesharak.

Në sallën e mbërritjeve, dritat e aeroportit shndrisnin si të ishin një skenë e tejdukshme. Studiuesi, me çantën e shpinës ende të rënduar nga udhëtimi, u përpoq të merrte frymë lirisht pas kthimit nga vendi i çuditshëm që sapo kishte lënë pas. Në atë çast, mes turmës që lëvizte si gjithmonë, syri i tij kapi shokun që e priste.

– Hë! – tha miku, duke i shtrënguar dorën – si qe Shqipëria?

Studiuesi buzëqeshi me një lodhje që nuk i buronte nga rruga, por nga një përjetim më në thellësi. Ai ngriti kokën, sikur donte të hidhte pas pluhurin e mendimeve që e kishin ndjekur deri këtu dhe tha ngadalë, gati nën zë:

– Është një vend i habitshëm… Jo, nuk janë djallushë. Ai nuk është i lig, ai thjesht beson se universi rrotullohet rreth tij. Ndërsa gjithë bota pret, ai pi kafen, ndez cigaren dhe bën pyetjen e pafund në sportel.

Miku mbeti i hutuar, sikur studiuesi të kishte sjellë me vete jo vetëm shënime e kujtime, por edhe një enigmë. Në kakofoninë e aeroportit, ku zërat përziheshin me uturimën e butë të qarkulluesit të valixheve, fjalia mbeti pezul, si një dëshmi që nuk kishte nevojë për shpjegim të mëtejshëm.